Không chỉ tập trung vào nội dung hay phần hình ảnh ấn tượng, mà thiết kế âm thanh và âm nhạc trong phim cũng góp phần làm tăng cảm xúc, tính chân thật cho trải nghiệm của người xem. Tuy nhiên đối với điện ảnh Việt Nam, những công việc này khá thầm lặng và chưa được đánh giá đúng tầm quan trọng trong các bộ phim.
Buổi nói chuyện cùng các chuyên gia trong những lĩnh vực này là: Nhạc sĩ Nguyễn Công Phương Nam (Cho Em Gần Anh Thêm Chút Nữa, Sóng Gió Gia Tộc, Người Lắng Nghe), Nhạc sĩ Nguyễn Hoàng Anh (Hai Phượng, Mẹ Chồng, Cô Ba Sài Gòn), Chuyên gia âm thanh Thân Minh Hà sẽ giúp mọi người hiểu rõ hơn về công việc và vai trò quan trọng khi kết hợp âm thanh và phần hình ảnh trong một bộ phim.
Bài viết sử dụng thông tin từ buổi chia sẻ âm nhạc, âm thanh trong chuỗi talk show #FilmPreneur của đạo diễn Phạm Thanh Hải, Founder EMA Solutions.
Các anh có thể chia sẻ một số điều về bản thân, quá trình mình bước vào nghề và cơ duyên đến với điện ảnh của các anh, để mọi người có thể hình dung rõ hơn về công việc mà các anh đang làm không?
Nhạc sĩ Nguyễn Hoàng Anh
Thật ra tôi làm âm nhạc cũng khá lâu, từ xưa giờ thì công việc chính vẫn là nhạc sĩ hoà âm phối khí cho khá nhiều ca sĩ ở Việt Nam cũng như ở nước ngoài. Sau 20 năm làm nghề thì tôi bắt đầu quan tâm đến âm nhạc cho phim và khi xem phim thì cũng bắt đầu để ý nhiều hơn.
Thực ra cơ duyên là đến với điện ảnh là ở một độ tuổi nhất định, tôi lại thích nhạc không lời, nhạc hoà tấu và những bản nhạc có giai điệu hẳn hoi, thì từ đó mới tiếp xúc nhiều với âm nhạc của phim, xem phim rồi nghe nhạc của phim nhiều hơn. Bên cạnh đó thì tôi bắt đầu tham gia viết nhạc cho nhạc kịch và tìm thấy niềm đam mê mới ngoài công việc hoà âm phối khí cho các ca khúc.
Bộ phim Cô Ba Sài Gòn là bộ phim đầu tiên mà tôi được làm việc với Studio68. Trước đó thì tôi cũng có thử nghiệm âm nhạc cho một vài phim ngắn của các bạn có phim tham gia các cuộc thi, hoặc những phim không nhằm mục đích chiếu rạp. Sau Cô Ba Sài Gòn cách đây 4 đến 5 năm thì tôi có được một gia tài khoảng trên dưới 20 phim. Vì tính chất công việc của tôi là hoà âm phối khí nên tôi cũng chỉ thích ngồi ôm đàn, ôm máy tính rồi viết nhạc, còn viết cái gì cho phim ảnh thì nó là niềm đam mê hiện tại và tôi nghĩ nó sẽ theo mình từ đây cho đến về sau.
Chuyên gia âm thanh Thân Minh Hà
Xuất phát điểm của tôi thì khi ở độ tuổi 18, 20 cũng là người rất thích nghe nhạc, luôn tò mò tại sao người ta có thể làm ra những bản nhạc hay như vậy và cách họ phối nhạc khiến bản thân có động lực, thích thú, đam mê… thành ra bắt đầu học và tìm hiểu về âm nhạc. Ban đầu hướng của tôi vẫn là làm về sản xuất nhạc, cũng hơi hơi giống với anh Hoàng Anh, là hoà âm phối khí và thu âm cho các bạn ca sĩ trẻ. Lúc đó thì tôi hoàn toàn không biết đến ngành âm thanh hậu kỳ.
Mãi đến khi tôi tốt nghiệp đại học RMIT, được thực tập ở một công ty sản xuất hậu kỳ cho phim quảng cáo thì tới lúc đó mới biết là có một mảng âm thanh hậu kỳ. Công việc này là làm âm thanh cho một sản phẩm quảng cáo, bao gồm âm nhạc, tiếng động, giọng đọc thu âm của các bạn talent. Kể từ đó tôi mới thấy là điều này cũng khá là thú vị và nghĩ nó khá phù hợp với mình.
Trước đó, trong quá trình sản xuất âm nhạc, bản thân cũng thấy là mình thuộc kiểu người thiên về khuynh hướng kỹ thuật nhiều hơn, thích mixing (kết hợp các âm thanh) nhiều hơn là là việc mình sáng tác nên là trong quá trình thực tập, tôi bắt đầu rẽ hướng sang thiên về phần hậu kỳ âm thanh nhiều hơn. Song song với quá trình thực tập tôi cũng bắt đầu học và tự làm tại nhà nhờ có phòng thu riêng. Nhờ vậy mà cũng tích góp được kinh nghiệm.
Các sản phẩm nhỏ ban đầu là khi tôi giúp đỡ các bạn học cùng khoá, rồi làm việc với nhiều nhãn hàng lớn. Và sau một thời gian làm nhiều quảng cáo, TVC, phim ngắn thì tôi có cơ duyên được một người anh mời làm âm thanh cho những phim ngắn dự thi. Đó là một bước rẽ khác giúp tôi tiếp cận với phim và dần dần cũng bắt đầu làm nhiều sản phẩm hơn. Đến một ngày thì tôi gặp được một bên đối tác, họ tin tưởng và muốn giao cho tôi làm một sản phẩm phim điện ảnh đầu tiên.
Càng làm việc tôi càng cảm thấy ngành này rất phù hợp và đã phát triển bản thân theo hướng chuyên về âm thanh hậu kỳ, còn việc sản xuất nhạc ngày xưa thì chỉ nhận làm cho một số bạn ca sĩ mà mình quen ngày trước nếu họ nhờ.
Nhạc sĩ Nguyễn Công Phương Nam
Trước tôi có học âm nhạc ở Nhạc Viện Sài Gòn về piano cổ điển, năm 24 tuổi thì qua Đức để theo học hai chương trình âm nhạc Classic, Piano và Jazz Piano. Sau đó được ban nhạc Big Band của quân đội Đức tuyển vào vị trí đánh keyboard, đánh Jazz Piano. Hoà âm của Jazz thì nó rất là phong phú, phức tạp và rất là nhiều màu, đây cũng là thể loại được nhiều ca sĩ thực lực ở Việt Nam lựa chọn cho vào sản phẩm âm nhạc của mình, từ thuần Jazz, một chút Jazz hoặc Jazz kết hợp với Pop… Đến cuối đại học thì tôi có ý tưởng dùng hoà âm này để chơi trong dàn nhạc giao hưởng thì nó sẽ thế nào? Vậy nên tôi mới thử một vài thứ mới mẻ và thấy nó khá hay.
Cùng lúc đó thì tôi bắt đấu quan tâm đến âm nhạc trong phim. Phim đầu tiên mà làm cho tôi cảm thấy mê đắm nhất, muốn lập tức chuyển hướng hẳn từ piano qua nhạc phim đó là The Last Samurai có Tom Cruise đóng và do Hans Zimmer soạn nhạc. Âm nhạc trong phim thật sự rất hay và nó đã thu hút toàn bộ sự chú ý của tôi, khiến bản thân bắt đầu xem, nghiên cứu về phim và phần âm nhạc trong nhiều bộ phim khác. Sau đó càng nghiên cứu, càng lắng nghe và càng đi sâu vào thế giới đó thì tôi càng thấy mình bị chinh phục hoàn toàn.
Mọi người có thể chia sẻ những phim gần đây mà mọi người cảm thấy ưng ý hay thích và gợi nhiều cảm xúc cho mình trong phần âm nhạc, âm thanh hậu kỳ trong đó không?
Nhạc sĩ Nguyễn Hoàng Anh
Thực ra tôi xem khá là nhiều thể loại phim, cũng không kén chọn vì xem nhiều để mình học thêm nhiều điều. Là một trong những người hâm mộ Marvel, thì xuyên suốt những series phim của Marvel tôi ấn tượng nhất là phim Avengers: Endgame, cả về âm nhạc lẫn âm thanh. Phần âm nhạc tôi cảm thấy nó có thể chạm vào con người mình rất mãnh liệt. Mặc dù đây là một bộ phim giả tưởng, câu chuyện trong phim không thật nhưng âm nhạc và âm thanh trong phim lại làm cho bộ phim rất thật, nó gần gũi đối với tôi, với cảm xúc của tôi. Mỗi khi mà bản nhạc cất lên là nó đủ để gây sự xúc động rồi.
Tôi đánh giá cao phần âm nhạc của phim Avengers: Endgame. Mặc dù với nhiều người Avengers: Endgame là một bộ phim siêu anh hùng, giải trí nhưng trong quá trình theo dõi người soạn nhạc của phim là Alan Silvestri, một nhà soạn nhạc cổ điển nổi tiếng trong giới âm nhạc. Mọi người đều biết Alan Silvestri thường có thói quen là viết nốt nhạc trên giấy chứ không phải hoà âm trực tiếp trên máy tính, sau khi hoàn thành thì Alan Silvestri mới đưa lên máy để nghe demo.
Vậy nên khi nghe những đoạn intro của các phần phim Avengers do Alan Silvestri biên soạn hay được ông tổng hợp lại từ tất cả các intro trước đó của Avengers vào Endgame, những chất liệu đã có từ phần đầu đến phần cuối đều khiến âm nhạc mang cảm giác rất là cổ điển. Tôi thấy được sự thú vị khi Alan Silvestri có thể đem chất nhạc giao hưởng và sử dụng nó trong một bộ phim mang tính chất giải trí giả tưởng. Đó là sự kết hợp mà mình thấy khá là hay, nhất là khi mà chất liệu nhạc cổ điển luôn tạo cho người nghe nhiều cảm xúc nhất vì được tạo chủ yếu từ một dàn orchestra bao gồm dàn dây, dàn kèn có thể dẫn dắt được cảm xúc tốt nhất cho hầu hết các thể loại phim. Trong quá trình theo dõi Alan Silvestri, tôi cũng xem những bộ phim nổi tiếng khác mà ông biên soạn và học được rất nhiều điều hay ho.
Chuyên gia âm thanh Thân Minh Hà
Tôi thì khi mà xem phim thì sẽ để ý đến cái cách họ làm âm thanh (sound digital, sound mixing) nhiều hơn. Nên không nói đến chuyện thích phim nào nhất mà tôi quan tâm chủ yếu vào hai thể loại phim: hành động và kinh dị. Vì đối với bản thân hai thể loại đó giúp cho người làm âm thanh có rất nhiều hoạt động trong phim. Họ sẽ có nhiều thứ để sáng tạo phần âm thanh, giúp cho bộ phim trở nên ấn tượng hơn, đạt được hiệu quả tốt nhất khi đi kèm với phần hình ảnh. Bản thân tôi khi làm nghề, cũng rất thích làm những bộ phim thuộc hai thể loại trên, như vậy thì phần sound digital cũng sẽ thú vị hơn
Nhạc sĩ Nguyễn Công Phương Nam
Bản thân tôi không có sự so sánh hay yêu thích đặc biệt nào hơn trong các thể loại phim. Tôi thích xem mọi thứ, kể cả những phim tình cảm cũng thích xem. Nhưng bộ phim mà có ảnh hưởng lớn đến cách làm nhạc của tôi là bộ Desperate Housewives, một series phim về những người phụ nữ nội trợ ở ngoại ô Los Angeles. Người soạn nhạc của bộ phim cũng là cái một cái tên nổi tiếng, là Danny Elfman. Ông đã tạo ra một tác phẩm có thể được xem là một trong những bộ phim định hình cho phong cách âm nhạc trong các bộ phim hài sau này, các thủ thuật âm nhạc để tạo nên cảm giác hài hước từ phim cũng được mọi người khai thác khá nhiều.
Và trong khoảng thời gian dịch thì tôi có theo dõi những bộ phim Hàn Quốc gần đây, có thể nói cách xử lý âm nhạc, âm thanh của họ cùng với hình ảnh rất hiện đại. Có cảm giác công nghệ làm phim của Hàn Quốc ngày càng khủng.
Khi mọi người xem phim trên Netflix chẳng hạn, nếu tốc độ đường truyền kém, thì nền tảng này sẽ ưu tiên giảm chất lượng hình ảnh thay vì thay đổi phần âm thanh. Đây có thể là một khía cạnh quan trọng của âm nhạc và âm thanh trong phim. Vậy với mọi người hai yếu tố này quan trọng như thế nào trong điện ảnh?
Nhạc sĩ Nguyễn Công Phương Nam
Theo như những gì được học một cách bài bản trong trường dạy nhạc phim của nước ngoài thì âm thanh của phim quyết định sự hấp dẫn gần như 50% của bộ phim. Thời đại hiện nay chúng ta ở trong bối cảnh công nghệ hiện đại nên phần hình ảnh, kỹ xảo luôn là ưu tiên hàng đầu nhưng mà phần âm thanh cũng quan trọng không kém khi cho thấy những điều còn lại. Con người ta khi còn là một đứa trẻ ở trong bụng mẹ thì đã biết lắng nghe mọi thứ từ bên ngoài và cảm nhận được tình thương, tình cảm của cha mẹ thông qua giọng nói. Và trong các giác quan của con người, điều mạnh nhất không phải là thị giác mà chính là thính giác và khứu giác.
Ngoài đời thì mỗi người có 5 giác quan để cảm nhận nhưng trong phim thì chỉ chú trọng đến hai giác quan là nghe và nhìn. Do đó phần nghe đóng vai trò bổ sung cho những điều mà chỉ nhìn thôi chúng ta không thể cảm nhận được hết. Ví dụ như các cảnh hồi hộp trong một bộ phim kinh dị, khi nhân vật tiến lại gần một cánh tủ mà không biết điều gì đang ẩn nấp trong đó. Nhân vật cứ tiến tới từ từ và nếu như âm thanh lúc đó mà không có gì đặc biệt thì chỉ có phần hình ảnh không thôi sẽ khá nhàm chán. Cho nên là phần âm thanh nó có sức mạnh rất lớn để khiến cảnh phim thêm hấp dẫn.
Và trong phần âm thanh thì có rất nhiều tầng để kết hợp như: âm thanh môi trường, âm thanh tiếng động, thoại của các nhân vật, âm thanh hiệu ứng, âm nhạc… Nếu người làm phim mà khéo thì không chỉ lựa chọn cho mình một DOP giỏi trong việc tạo ra hình ảnh chất lượng mà còn quan tâm đến âm thanh, âm nhạc trong phim nữa.
Chuyên gia âm thanh Thân Minh Hà
Những chia sẻ về âm nhạc, âm thanh từ anh Nam khá là chi tiết và tôi cũng cảm thấy điều đó chính xác. Trong quá trình học và làm việc tôi cũng biết là âm thanh đóng góp 50% cho bộ phim, khi xem một bộ phim và thử tắt âm thanh đi thì cảm nhận của người xem sẽ hoàn toàn khác.
Khi mà tôi làm âm thanh cho phim thì đôi lúc trong quá trình ghi hình hoặc khâu dựng phim, nếu mình không xây dựng ý đồ hoặc tính trước chuyện sound digital thì khi phim hoàn thành mọi thứ khó gắn kết với nhau, đặc biệt là trong những bộ phim kinh dị. Việc cắt cảnh không phù hợp thì việc làm âm thanh khá khó và nó không tạo được hiệu quả tối ưu. Đó là lý do mà tôi để ý trong quá trình làm việc cho những bộ phim kinh dị ở Việt Nam thì đa số những cảnh, những góc quay, ý đồ để jump scare (hù doạ một cách bất ngờ) không đạt được hiệu quả cao.
Nhạc sĩ Nguyễn Hoàng Anh
Còn đối với tôi thì phần âm thanh còn quan trọng hơn cả âm nhạc nữa bởi vì như những điều mà anh Nam và Hà đã chia sẻ rất là rõ. Khi xem những cảnh phim được tái hiện lại trên màn ảnh thì khán giả chỉ có thể nghe và nhìn, vậy nên việc để họ cảm nhận được cái thật trong phim cho dù đó là phim ma, phim kinh dị, phim giả tưởng thì cái khéo, cái hay, cái giỏi của người làm âm thanh là họ phải tạo được tính chân thật trước tiên. Điều đó được tôi đặt lên hàng đầu vì chỉ cần âm thanh của tiếng bước chân giày cao gót mà không thật, không đúng thì người xem cảm thấy không tin và khi người xem không tin vào những gì đang diễn ra trên phim thì đó là một sự thất bại.
Không giống các bộ phim đời thường, đôi khi phim sẽ được thu trực tiếp âm thanh tại hiện trường và sử dụng nó để tạo cảm giác chân thật. Thì các bộ phim mang màu sắc giả tưởng, kinh dị, mặc dù người xem biết mọi chuyện chỉ diễn ra trên màn ảnh nhưng vẫn có cảm giác khá thật, điều đó cho thấy vai trò quan trọng của người làm âm thanh. Đứng trên khía cạnh là người làm âm nhạc cho phim, khi tôi nhận được bản lock picture( (bản phim với những cảnh quay được chọn chính thức) mà có phần âm thanh khá tệ thì nó cũng ảnh hưởng đến cảm xúc của tôi khá nhiều. Thường thì tôi muốn nghe phần âm thanh thật một chút, cho dù nó là những bản thô.
Vậy mọi người có thể chia sẻ một số góc nhìn của mình về công việc làm âm thanh và âm nhạc trong các bộ phim Việt Nam không?
Nhạc sĩ Nguyễn Hoàng Anh
Mình thấy điện ảnh Việt Nam sau này bắt đầu phát triển nhưng nếu nhìn lại chặng đường trước đó, thì phim ảnh và âm nhạc vẫn đi sau thế giới khá nhiều. Những danh xưng cho phần âm nhạc trong phim nước ngoài thường được phân ra là Composer, Film score composer, Music Director rất rõ ràng nhưng khi dịch sang tiếng Việt thì đa số chỉ còn lại là Đạo diễn âm nhạc, đôi khi nhầm lẫn người làm nhạc là người hoà âm, hay người sound digital cũng bị nhầm là người hoà âm. Tức là danh xưng tiếng Việt của mình không hoàn toàn chính xác.
Điều thứ 2 là việc đào tạo bài bản từ trường lớp thì hiện tại Việt Nam vẫn chưa có một nơi đào tạo chính qui về âm thanh. Về âm nhạc thì có nhưng chỉ dừng lại ở nhạc cổ điển, nhạc nhẹ chứ chưa đề cập đến âm nhạc cho phim.
Sự kết nối của những người muốn làm nghề âm thanh, âm nhạc cho phim cũng là một vấn đề khá khó khăn, khi không có người hướng dẫn, hoặc chỉ học và tìm tài liệu thông qua những trường lớp nước ngoài. Họ sẽ có được phần ngọn của kiến thức mà bị thiếu hụt phần gốc. Trong âm nhạc cũng vậy, khi hầu như những bạn trẻ ngày nay đều thích những điều mà họ học được ở phần ngọn, nơi mà họ thấy hấp dẫn ngay lúc bắt đầu như việc tạo nhạc trên máy tính chỉ bằng những cú click.
Nhạc sĩ Nguyễn Công Phương Nam
Là một người được đào tạo ở Việt Nam và nước ngoài, làm việc ở cả hai môi trường thì tôi thấy danh xưng Composer, nhà soạn nhạc ở nước ngoài có vị trí rất là lớn. Họ được yêu cầu khá cao khi các tác phẩm âm nhạc muốn được xét duyệt vào các hiệp hội bảo vệ bản quyền, bao gồm việc phải gửi kèm bảng tổng phổ viết tay. Nếu thành công họ sẽ được bảo vệ cực kỳ tốt ở nhiều “tầng” khác nhau. Trong khi ở Việt Nam thì chỉ cần viết một vài ca khúc hoặc giai điệu thì bạn vẫn được gọi là nhạc sĩ và việc bảo vệ tác quyền hay quyền sử dụng hầu như không được quan tâm.
Ở nước ngoài chỉ cần danh xưng Composer là đủ và họ không dùng đến Music Director nữa. Trong lĩnh vực phim ảnh còn có có một danh xưng khác, tương tự như đạo diễn âm nhạc ở Việt Nam là Music Supervisor, tức là người chỉ định âm nhạc cho phim. Họ có thể là những người không sáng tác được nhưng họ hiểu bộ phim cần gì, họ am hiểu lĩnh vực điện ảnh và việc của họ là định hình trước phong cách, màu sắc âm nhạc phù hợp cho bộ phim. Họ làm việc với đạo diễn và sau đó truyền đạt những ý tưởng đã thống nhất với người Composer.
Các vị trí được phân chia và hỗ trợ nhau khá tốt ở nước ngoài, trong khi đó đa phần những dự án ở Việt Nam phần âm nhạc sẽ được giao hết cho một người và sau đó sẽ được gọi chung là đạo diễn âm nhạc.
Chuyên gia âm thanh Thân Minh Hà
Bên mảng âm thanh trong phim ở nước ngoài cũng có khá nhiều vai trò, khá là đa dạng và đòi hỏi sự chuyên môn cao ở từng khâu nhưng ở Việt Nam mình thì một tên gọi thường bao gồm cho nhiều vị trí.
Khi nhận một dự án thì quy trình làm việc cho phần âm nhạc, âm thanh trong phim của mọi người thông thường sẽ như thế nào?
Nhạc sĩ Nguyễn Công Phương Nam
Hầu hết trong các dự án phim Việt Nam thì đạo diễn sẽ đưa cho tôi xem kịch bản trước, sau đó tôi sẽ được xem các bản phim nháp để nắm cảnh và khi đến bản lock picture thì mới bắt đầu sáng tác âm nhạc. Tuy nhiên thì cũng có một số đạo diễn, họ muốn có âm nhạc trước để xem thử cảnh nào phù hợp hoặc xem cảm xúc thế nào mặc dù hầu như những bản làm trước như thế đều không được sử dụng sau đó.
Quy trình này cũng được sử dụng ở nước ngoài, việc đọc trước kịch bản giúp người làm nhạc biết được câu chuyện của bộ phim. Và cho đến khi bản cắt dựng gần hoàn chỉnh nhất thì nhà sản xuất, biên kịch, đạo diễn và nhà soạn nhạc sẽ ngồi lại với nhau. Đây được gọi là buổi Spotting Session mà mọi người cùng bàn luận với nhau về phần âm nhạc sẽ đi theo hướng nào một cách rõ ràng và sau đó chỉ việc bắt tay vào làm.
Chuyên gia âm thanh Thân Minh Hà
Về phần âm thanh thì nó dễ thở hơn so với âm nhạc một chút, thường tôi sẽ không nhận kịch bản trước mà khi mọi người chốt xong cách cảnh chính thì sẽ gửi cho tôi xem luôn một lần. Tôi hầu như sẽ định hình được gần 80% mọi thứ cần làm sau khi xem: từ lọc thoại, xử lý âm thanh hiện trường, thu lại những thoại bị hỏng… song song đó là việc tạo ra các âm thanh hiệu ứng và các tầng âm thanh khác.
Ngoài ra cũng sẽ có một buổi trao đổi với đạo diễn để ghi chú lại một số yêu cầu đặc biệt. Khi xong thì sẽ có những buổi chiếu thử cho mọi người xem, sau đó chỉnh sửa lại theo những gì được góp ý.
- Tuấn Lalarme: tình yêu phim ảnh và hashtag #14daysofmovies
- Phỏng vấn Peter Phạm: Một mọt phim chính hiệu và cơ duyên với ‘Hoa Phong Nguyệt Vũ’
- Cùng Avin Lu và Hồ Thu Anh trò chuyện về ‘Sài Gòn Trong Cơn Mưa’
